Cuộc chuyển mình của Trung Quốc: Robot thay thế lao động giá rẻ

Trung Quốc, từng được biết đến như “công xưởng của thế giới” nhờ vào nguồn lao động giá rẻ phong phú, hiện đang trải qua một giai đoạn chuyển đổi đầy thách thức. Sự cạnh tranh từ các quốc gia Đông Nam Á, cùng với nhu cầu tiêu dùng nội địa giảm sút và chi phí lao động gia tăng, đã khiến nhiều nhà máy sản xuất phải đối mặt với lựa chọn khó khăn: tự động hóa hoặc bị loại bỏ khỏi thị trường.

Những điểm nổi bật:

• Ngành sản xuất giá rẻ tại Trung Quốc đang suy giảm do áp lực từ Đông Nam Á và nhu cầu nội địa yếu kém.
• Hàng triệu việc làm trong các lĩnh vực như dệt may, đồ gia dụng và đồ chơi đã bị thay thế bởi tự động hóa và robot.
• Chính phủ Trung Quốc đang thúc đẩy phát triển “lực lượng sản xuất mới”, tập trung vào công nghệ cao và sản xuất thông minh.
• Chuyển đổi này đang gây khó khăn cho lao động lớn tuổi và có kỹ năng thấp, khiến họ đối mặt với nguy cơ thất nghiệp.
• Việt Nam và Indonesia là những quốc gia hưởng lợi chính từ sự dịch chuyển sản xuất, tạo ra hàng triệu việc làm mới.

Thời kỳ hoàng kim đã qua, nhà máy thu hẹp quy mô Trước đây, nhà máy giày của ông Zhou Yousheng ở tỉnh Quảng Đông từng có hơn 100 công nhân, nhưng hiện tại con số này đã giảm xuống dưới 20. Ông Zhou chia sẻ: “Nếu chúng ta tiếp tục như vậy, tương lai sẽ rất ảm đạm.” Câu chuyện của ông không phải là cá biệt; nhiều nhà máy khác cũng đang trải qua tình trạng tương tự. Thị phần xuất khẩu giày dép của Trung Quốc đã giảm 10% trong vòng một thập kỷ qua.

Sản xuất giá rẻ ‘thất thế’, hàng triệu việc làm biến mất

Các nhà máy trong phân khúc sản xuất thấp đang đứng trước tình thế khó khăn: hoặc đầu tư vào tự động hóa, hoặc dần dần biến mất. Hệ quả là hàng triệu công nhân, đặc biệt là những người lớn tuổi và có kỹ năng thấp, đang phải đối mặt với tình trạng thất nghiệp. Theo một nghiên cứu từ các trường đại học Trung Quốc, số việc làm trong 12 ngành sản xuất thâm dụng lao động đã giảm khoảng 14%, tương đương gần 4 triệu việc làm. Ngành dệt may thậm chí đã mất tới 40% vị trí việc làm.

Phân tích khác từ Financial Times cho thấy thêm 3,4 triệu việc làm đã bị mất trong giai đoạn 2019-2023.

Frederic Neumann, chuyên gia kinh tế tại HSBC, nhận định: “Trung Quốc đã tận dụng lợi thế của lực lượng lao động dồi dào trong những thập kỷ qua, nhưng thời kỳ đó đã kết thúc.”

Nguy cơ ‘cú sốc Trung Quốc’ ngược và bài học từ phương Tây

Bắc Kinh có thể phải đối mặt với “cú sốc Trung Quốc” ngược, tương tự như những gì các quốc gia phương Tây đã trải qua khi Trung Quốc gia nhập Tổ chức Thương mại Thế giới (WTO). Khi đó, nhiều đơn hàng đã chuyển từ các nước phương Tây sang Trung Quốc. Các quốc gia phương Tây đã vượt qua cú sốc này bằng cách phát triển nền kinh tế tiêu dùng và dịch vụ. Tuy nhiên, việc chuyển đổi này có thể khó khăn hơn cho Trung Quốc, đặc biệt là đối với lao động nhập cư có kỹ năng thấp. Gordon Hanson, giáo sư tại Harvard, đã chỉ ra ví dụ về Martinsville (Virginia, Mỹ), nơi từng là “thủ phủ áo len của thế giới” nhưng đã mất nhiều việc làm do không thể tái định vị nền kinh tế.

Đông Nam Á trỗi dậy, nhưng sản xuất ở Trung Quốc chưa ‘chết’ Trong khi Trung Quốc gặp khó khăn trong phân khúc sản xuất giá rẻ, các quốc gia Đông Nam Á đang phát triển mạnh mẽ. Cả các công ty Trung Quốc và khách hàng toàn cầu đều đang chuyển dịch chuỗi cung ứng sang các trung tâm sản xuất mới.

Theo McKinsey, xuất khẩu từ Việt Nam và Indonesia đã tăng trưởng lần lượt 8,2% và 12,3% trong giai đoạn 2019-2023, tạo thêm 10 triệu việc làm trong lĩnh vực sản xuất kể từ năm 2011.

Tuy nhiên, ngành sản xuất ở Trung Quốc vẫn chưa “chết”. Tại một nhà máy ở Phiên Ngung, robot và con người làm việc cùng nhau để sản xuất những chiếc xe điện Aion mới chỉ trong 53 giây.

Trung Quốc hướng tới ‘lực lượng sản xuất mới’

Các nhà máy tiên tiến như GAC Aion là minh chứng cho tầm nhìn của Bắc Kinh về “lực lượng sản xuất mới“: máy móc công nghệ cao được điều hành bởi các hệ thống thông minh, sản xuất ra các sản phẩm tiên tiến. Tỷ lệ tự động hóa tại nhà máy Aion hiện đạt khoảng 40%.

Thách thức về nhân khẩu học và tương lai tự động hóa

Sự suy giảm dân số và sự miễn cưỡng của thế hệ trẻ có trình độ học vấn cao đối với các công việc chân tay đang khiến nhiều nhà máy ở Trung Quốc gặp khó khăn trong việc tuyển dụng. Dân số trong độ tuổi lao động của Trung Quốc đã đạt đỉnh hơn 900 triệu người vào năm 2011, nhưng dự kiến sẽ giảm gần 25% vào giữa thế kỷ này. Trong bối cảnh đó, các nhà hoạch định chính sách Trung Quốc coi tự động hóa và robot là điều cần thiết để duy trì năng lực sản xuất lâu dài. Nếu không tự động hóa ngay bây giờ, ngay cả sản xuất tiên tiến cũng có nguy cơ bị các quốc gia khác vượt mặt. Tuy nhiên, tự động hóa cũng sẽ dẫn đến việc thay thế những lao động không thể thích nghi. “Chúng tôi hoàn toàn nhận thức rằng với sự phát triển của công nghệ hiện tại, tình trạng thất nghiệp trong các ngành công nghiệp truyền thống có thể gia tăng,” một chuyên gia Trung Quốc cho biết.

Trung Quốc đang trải qua một quá trình chuyển đổi kinh tế đầy thách thức. Sự suy giảm của ngành sản xuất giá rẻ, sự trỗi dậy của tự động hóa và robot, cùng với những thay đổi về nhân khẩu học, đang tạo ra những tác động sâu sắc đến thị trường lao động và vị thế của Trung Quốc trong chuỗi cung ứng toàn cầu. Các quốc gia Đông Nam Á, trong đó có Việt Nam, đang có cơ hội lớn để thu hút đầu tư và việc làm từ sự chuyển dịch này.