Ghép bo mạch như Lego: Bên trong “xưởng” chế tạo laptop giá rẻ bằng 1/8 máy mới

Những chiếc laptop ‘frankenstein’ đang giúp thu hẹp khoảng cách số và giảm rác thải ở Ấn Độ, nhưng cũng phơi bày cuộc chiến về quyền sửa chữa và những rủi ro từ chợ phế liệu điện tử.

Những điểm chính

• Một thị trường sôi động chuyên "hồi sinh" laptop từ linh kiện cũ và rác thải điện tử đang phát triển mạnh tại các chợ trời ở Ấn Độ (như Nehru Place – Delhi).
• Những chiếc laptop "Frankenstein" này được lắp ráp từ các bộ phận còn sử dụng được, có giá bán siêu rẻ (chỉ bằng khoảng 1/8 máy mới), trở thành "phao cứu sinh" giúp người thu nhập thấp tiếp cận công nghệ.
• Hoạt động này mang lại lợi ích kép: giúp thu hẹp khoảng cách số và giảm thiểu lượng rác thải điện tử, bảo tồn tài nguyên.
• Tuy nhiên, ngành sửa chữa độc lập đối mặt nhiều thách thức: khó khăn trong việc tiếp cận linh kiện do các hãng sản xuất hạn chế (vấn đề Quyền được sửa chữa), và phải dựa vào nguồn cung từ các chợ rác thải điện tử phi chính thức tiềm ẩn rủi ro sức khỏe (như Seelampur).
• Việc công nhận và hỗ trợ ngành sửa chữa độc lập được xem là giải pháp tiềm năng mang lại lợi ích kinh tế, xã hội và môi trường bền vững cho Ấn Độ.

Trong những con hẻm nhỏ, thiếu ánh sáng của các khu chợ điện tử sầm uất như Nehru Place ở New Delhi hay Lamington Road ở Mumbai, Ấn Độ, một ngành công nghiệp tái chế độc đáo đang âm thầm phát triển mạnh mẽ. Tại đây, những kỹ thuật viên lành nghề như Sushil Prasad, 35 tuổi, đang miệt mài "hồi sinh" những chiếc máy tính xách tay tưởng chừng đã bỏ đi, biến rác thải điện tử thành những thiết bị hoạt động được với giá thành siêu rẻ.

Công việc của họ giống như lắp ráp lego công nghệ cao: cẩn thận gỡ bỏ, kiểm tra và ghép nối các linh kiện còn sử dụng được – bo mạch chủ, màn hình, pin, thậm chí cả những thành phần nhỏ hơn như tụ điện, bóng bán dẫn, vi mạch – từ vô số thiết bị cũ hỏng hoặc nhập về dưới dạng phế liệu từ các nước như Dubai, Trung Quốc. Kết quả là những chiếc laptop "Frankenstein" – mang "ruột gan" của nhiều thương hiệu khác nhau, nhưng hoàn toàn đáp ứng được nhu cầu cơ bản. "Hiện tại, nhu cầu về những chiếc laptop lai như vậy là rất lớn," Prasad chia sẻ. "Hầu hết mọi người không quan tâm đến việc sở hữu mẫu mới nhất, họ chỉ muốn một thứ gì đó hoạt động được và không làm họ phá sản."

Manohar Singh, chủ một cửa hàng sửa chữa nơi Prasad làm việc, tự hào giới thiệu những sản phẩm "hồi sinh" của mình. "Chúng tôi thực sự tạo ra chúng từ đống phế liệu," ông nói. Sức hút lớn nhất của những chiếc máy này là giá cả. Theo ông Singh, một sinh viên hay người lao động tự do có thể sở hữu một chiếc laptop tân trang hoạt động tốt với giá chỉ khoảng 10.000 rupee (khoảng 110 USD, ~2,8 triệu VNĐ), một con số chỉ bằng khoảng 1/8 so với mức giá 70.000 rupee (~800 USD, 21 triệu VNĐ) cho một chiếc máy mới tương đương. "Với nhiều người, chênh lệch giá đó có thể quyết định khả năng học hành hay làm việc," ông nhấn mạnh.

Những chiếc laptop "Frankenstein" này đang đóng vai trò như một "phao cứu sinh" quan trọng, giúp thu hẹp khoảng cách kỹ thuật số tại quốc gia đông dân thứ hai thế giới. Chúng mang đến cơ hội tiếp cận công nghệ cho những đối tượng có thu nhập thấp, góp phần thúc đẩy nền kinh tế số đang phát triển mạnh mẽ của Ấn Độ. Câu chuyện về cậu sinh viên kỹ thuật nghèo đã bật khóc khi mua được chiếc laptop lắp ráp từ linh kiện cũ tại cửa hàng của ông Singh là minh chứng rõ nét cho ý nghĩa xã hội của công việc này. Bên cạnh lợi ích kinh tế và xã hội, hoạt động tái chế này còn mang lại giá trị môi trường đáng kể. Ông Satish Sinha, Phó giám đốc tổ chức phi lợi nhuận Toxics Link, cho biết: "Những thiết bị lai này giúp giảm rác thải bằng cách kéo dài vòng đời sản phẩm… Việc tái sử dụng linh kiện làm giảm nhu cầu vật liệu mới, đồng thời giảm lượng năng lượng sử dụng, khai thác tài nguyên và tác động môi trường. Những linh kiện đó nếu không sẽ bị đổ ra bãi rác."

Tuy nhiên, ngành công nghiệp tái chế và sửa chữa laptop ở Ấn Độ đang phải đối mặt với nhiều thách thức lớn. Các kỹ thuật viên như Prasad và Singh đang mắc kẹt trong cuộc chiến về "quyền được sửa chữa" (Right to Repair). Các nhà sản xuất lớn ngày càng gây khó khăn cho việc sửa chữa độc lập bằng cách hạn chế bán linh kiện thay thế chính hãng, sử dụng thiết kế độc quyền (như ốc vít riêng), và áp dụng các khóa phần mềm phức tạp. Điều này đẩy các cửa hàng sửa chữa vào tình thế pháp lý mập mờ và buộc họ phải tìm nguồn cung từ các thị trường phi chính thức.

Một trong những nguồn cung quan trọng nhất là chợ Seelampur ở Delhi – trung tâm xử lý rác thải điện tử lớn nhất Ấn Độ. Nơi đây xử lý khoảng 30.000 tấn e-waste mỗi ngày, tạo việc làm cho gần 50.000 lao động phi chính thức. Những người như Farooq Ahmed, 18 tuổi, hàng ngày phải bới móc trong đống phế liệu độc hại để tìm kiếm RAM, bo mạch chủ, pin… còn dùng được bán lại cho các cửa hàng sửa chữa. "Nếu không có chúng tôi, tất cả mấy cái đó sẽ bị chôn lấp," Ahmed nói. Nhưng công việc này đi kèm với rủi ro sức khỏe nghiêm trọng. Việc tiếp xúc thường xuyên với chì, thủy ngân, cadmium và các chất độc hại khác mà không có đồ bảo hộ đầy đủ khiến những người lao động như Ahmed đối mặt với các bệnh về hô hấp và nhiều vấn đề sức khỏe khác. "Tôi hay ho lắm," cậu bé cười ngượng.

Chính phủ Ấn Độ đã bắt đầu thảo luận về luật "quyền được sửa chữa", nhưng tiến độ còn chậm. Các chuyên gia như ông Sinha tin rằng việc công nhận và tích hợp ngành sửa chữa độc lập vào nền kinh tế chính thức, cấp quyền tiếp cận linh kiện và đặt ra tiêu chuẩn chất lượng, sẽ tạo ra lợi ích kép: vừa giải quyết vấn đề rác thải điện tử, vừa tạo việc làm bền vững, vừa giúp công nghệ trở nên dễ tiếp cận hơn.

Hiện tại, trong các khu chợ trời và xưởng sửa chữa trên khắp Ấn Độ, những người thợ vẫn đang âm thầm gìn giữ "văn hóa sửa chữa" lâu đời, hồi sinh những thiết bị tưởng chừng đã chết, và góp phần không nhỏ vào việc phổ cập công nghệ, dù phải đối mặt với không ít khó khăn và rủi ro.